Necmüddîn el-Kâtibî, Risâletü’ş-Şemsiyye

Necmüddîn Kâtibî’nin (ö. 675/1277) Arapça kaleme aldığı, klasik mantığın konularını orta hacimde özetleyen, İslâm mantık tarihinin bu kapsamdaki en meşhur ve yaygın eseridir. Kâtibî, İlhanlı veziri Şemsüddin Cüveynî’nin (ö. 1284) isteğine binaen yazdığı eserine, onun adına nispetle er-Risâletü’ş-Şemsiyye fi’l-Kavâ‘idi’l-Mantıkıyye ismini vermiş; kısaca Şemsiyye adıyla anılan bu eseri ve yine felsefe alanında yazdığı muhtasar Hikmetü’l-Ayn isimli eseriyle tanınmıştır. Kâtibî’nin Şemsiyye’yi, vezir Cüveynî ile olan ilişkilerine binaen tahminen 1263-1270 yılları arasında Cüveyn şehrinde ve 1204’te doğduğu rivayeti doğruysa altmış yaşlarında, ilmen kemale ermiş bir zamanda telif ettiği söylenebilir. Nitekim vezirin, Cüveyn’de bir medrese kurduğu ve onun isteğine binaen Katibî’nin burada müderrislik yaptığı bilinmektedir; Şemsiyye’nin de tedrise uygun bir şekilde kaleme alındığı anlaşılmaktadır.

Kâtibî, bir mukaddime, üç makale ve bir hâtime şeklinde beş ana bölüm üzere tertip etmiş olduğu Şemsiyye’de, genel hatlarıyla İbn Sinâcı mantık anlayışını takip etse de bazı konularda eleştirel tutumuyla öne çıkan Fahreddin Râzî (ö. 1210) ve onun Efdaluddin Hunecî (ö. 1248) gibi takipçilerinden etkilenmiştir. Nitekim Kâtibî, mantığın temel kaide ve kurallarını, kendisinden özgün katkılar ve latif nükteler ekleyerek derç edeceğini söylediği eserinin başında, sarih gerçeğin dışında hiçbir kimseye tabi olmayacağını açıkça ilan etmektedir.

Hacim olarak Îsâgûcî’nin beş katı kadar büyüklükte, orta bir özet olan Şemsiyye’de, mantık ilminin mahiyeti, gerekliliği ve konusunun ele alındığı mukaddimeden sonra ilk makale, tasavvurat kısmına hasredilmiştir. Burada beş tümelin, çok sıkı bir mantıksal örgü içinde, hakiki ayrışık şartlı formunda gerekçelendirilmiş özgün bir tahlili yer almaktadır. Ayrıca Îsâgûcî’de yer almayan isim sınıfları; tabiî-mantıkî-aklî tümel; niseb-i erbaa ve çelişikleri konusu özetlenmiştir. Önermeler ve hükümleri başlıklı ikinci makalede ise Îsâgûcî’de değinilmeyen mahsûrât-ı erbaanın tahkiki; udûl ve tahsîl; kipli önermeler, ters döndürme ve şartlı önermelerin birbirlerini gerektirmesi konuları işlenmiştir. Üçüncü makalede kıyas anlatılırken iktirânî-istisnâî kıyas sistemine göre tüm şekil ve darplar verilmiş; ayrıca kipli öncüllerle yapılan kıyaslar (muhtalitât) konusuna da girilmiştir. İlaveten bileşik kıyas, hulfî kıyas, tümevarım ve temsil konularına da değinilmiştir. Hâtime başlıklı son kısmın ilk bahsi kıyasın maddelerine ayrılmıştır ve burada Îsâgûcî’den daha geniş bir şekilde beş sanat ele alınmıştır. ‘Eczâü’l-‘ulûm’ başlıklı ikinci bahiste mevzu-mebâdi ve mesâil sistemi üzerinden ilmî disiplinlerin inşası, matematik ilmi örneğinde anlatılarak eser tamamlanmıştır.

Îsâgûcî ve Tehzibu’l-Mantık ile beraber Şemsiyye, mantık alanında İslâm dünyasının her coğrafyasında yaygın kabul görmüş, gelenek oluşturucu üç metindir. Özellikle Şemsiyye, tedrisin orta seviyesinde okutulan en temel mantık eseridir. Katibî’nin kendisi Şemsiyye risalesinin bazı yerlerini açıklamak üzere Şerhu’l-Mevâzi‘il-Müşkile ismiyle küçük bir şerh yazmış olsa da özellikle Kutbüddin Râzî’nin (ö. 1365) Tahrîru’l-Kavâidi’l-Mantıkıyye ismiyle yazdığı hacimli şerhi ve bu şerhe Seyyid Şerîf Cürcânî’nin (ö. 1413) yazdığı Kûçek diye anılan hâşiye, oldukça şöhret bulmuş ve medreselerde çokça okutulmuştur. Aynı şerhe Mir Zâhid Herevî’nin (ö. 1689) yazmış olduğu hâşiyeyle Seyyid Şerif hâşiyesi üzerine pek çok çalışma bulunmaktadır. Bu şerh-hâşiye zincirinden başka Şemsiyye üzerine yapılan 31’i şerh toplam 134 çalışma arasından, Katibî’nin öğrencisi İbnü’l-Mutahhar el-Hillî’nin (ö. 1325) el-Kavâidu’l-Celiyye isimli şerhi, Teftâzânî’nin (ö. 1390) Hint çoğrafyasında Sa‘diyye olarak tanınan şerhi, Kâdî Mir Meybüdî’nin (ö. 1503) şerhi ve Ahmed Sıdkî Bursevî’nin (ö. 1894) Mîzânü’l-İntizâm isimli şerhleri öne çıkmaktadır.

Aloys Sprenger tarafından 1854 yılında kip kısımları hariç İngilizce’ye çevrilen Şemsiyye’nin pek çok yazma nüshası ve bazı yayınları olmakla birlikte, erken tarihli sekiz önemli nüshaya dayanarak ve nüsha farkları gösterilerek yapılan tahkikli neşri ilk defa 2017 yılında Ferruh Özpilavcı tarafından, Türkçe çevirisi ve öne çıkan şerhlerden seçme metinlerle birlikte yayınlanmıştır (İstanbul 2017).

Yazan: Ferruh Özpilavcı

* Bu yazı İslam Düşünce Atlası’nın c. 3., s. 1291-92’den alınmıştır.

Eserin şerhleri ile baskı ve nüshalarına dair ayrıntılı bilgilere erişmek için bkz. https://islamdusunceatlasi.org/booksmap/kazvn-6751276-risletus-semsiyye-fl-kavidul-mantikiyye/426